WARSZAWSKIE POKOLENIA
OŚRODKI SPOŁECZNO-PRAWNE Związku Młodzieży Socjalistycznej
HENRYK KANICKI
OŚRODKI SPOŁECZNO-- PRAWNE Związku Młodzieży Socjalistycznej
VIII Plenum KC ZMS (13.06.1962) podjęło uchwałę w sprawie powołania Ośrodka Społeczno-Prawnego przy KC ZMS, określając jego zadania i strukturę (1).
Natomiast na pierwszym krajowym spotkaniu młodych prawników (03.10.1962), któremu przewodniczył I Sekretarz Komitetu Centralnego ZMS Marian RENKE, ukonstytuowano Centralny Ośrodek Społeczno-Prawny przy KC ZMS.
Ośrodki i organizacje terenowe ZMS, w realizacji tych zadań, otrzymywały fachową pomoc od ogniw wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania, a także organów władzy i niektórych organizacji społecznych. Częściowo regulowały ją równierz ustalenia lub porozumienia o współpracy, zawierane przez Komitet Centralny/Zarząd Główny ZMS, w tym w szczególności:
1. ponad 12 tysięcy spotkań i odczytów poświęconych popularyzacji prawa, dla 147 tysięcy młodzieży. Z ciekawszych form przywodzę na pamięć m.in. popularyzację nowych kodyfikacji karnych; objęcie tematyką prawa karnego i prawa pracy młodzież zasadniczych szkół zawodowych (Łódź m.); włączenie zagadnień prawno- ustrojowych do programów Wieczorowych Szkół Aktywu (Gdańsk, Koszalin) OHP, oraz do tematyki obozowej akcji letniej i zimowej; udział młodzieży w rozprawach sądowych i tzw. sądach młodych (Katowice, Kielce, Lublin).
2. udzielono ponad 15.100 porad prawnych- przez większość ośrodków terenowych (najwięcej Wrocław, Rzeszów, Poznań, Katowice, Warszawa woj.).
3. korzystając z uprawnień, nadanych organizacji ZMS przez kodyfikacje cywilne w zakresie bezpośredniego udziału w postępowaniu cywilnym, działacze ośrodków uczestniczyli w 152 sprawach cywilnych: o alimenty, o ustalenie ojcostwa, oraz przedstawiając sądowi istotny dla sprawy pogląd organizacji; (Kielce, Olsztyn, Szczecin).
4. w ramach resocjalizacji--911 kuratorów z ZMS sprawowało pieczę nad 1262 nieletnimi i młodocianymi; 609 organizacji ZMS zgłosiło gotowość sprawowania dozorów i nadzorów; 1528 osób objętych zostało opieką postpenitencjarną; ponadto udzielono 896 poręczeń, tak w toku postępowania przygotowawczego, jak i przy warunkowym umorzeniu postępowania, warunkowym zawieszeniu wykonania kary, oraz przy warunkowym zwolnieniu. ( Wrocław, Poznań, Gdańsk, Kraków, Katowice, Opole).
5. Centralny Ośrodek Społeczno Prawny wydał w 1969 roku kolejny, coroczny Informator Nr 7 (14) dokumentujący i upowszechniający wielostronną działalność, zwłaszcza terenowych ośrodków, prowadzoną w 1968 roku.
Ku pamięci nowych pokoleń
OŚRODKI SPOŁECZNO-- PRAWNE Związku Młodzieży Socjalistycznej
"Ośrodki zajmowały się m in. poradnictwem prawnym i popularyzacją prawa, działalnością profilaktyczną wśród młodzieży społecznie nieprzystosowanej i przestępczej. Podejmowały także opiekę kuratorską i postpenitencjarną"
- tekst z wydawnictwa Krajowej Komisji Historycznej Stowarzyszenia POKOLENIA: Rzecz o Związku Młodzieży Socjalistycznej ani laurka, ani pamflet. Warszawa 2002.
Wśród wielostronnej działalności społeczno-wychowawczej prowadzonej przez ZMS, ważne miejsce zajmowała potrzeba zaspokajania rosnącego zapotrzebowania młodzieży na usługi prawne, na codziennie użyteczną znajomość przepisów prawa.
Zainicjowany w latach 1958/59 przez młodych prawników Katowic, Poznania, Białegostoku, ruch poradnictwa prawno-społecznego rozwijał się - co jako pierwszy opisał „Sztandar Młodych” 5 marca 1962r. Kolejne poradnie i ośrodki powstawały przy instancjach ZMS w Lublinie, Warszawie mieście, Rzeszowie, Bydgoszczy, Warszawie województwie i Szczecinie; a do końca 1962 roku zorganizowano ośrodki w pozostałych województwach, których ówcześnie było19 .
Z pomocy poradni korzystali młodzi i starsi; członkowie ZMS, ZMW, ZHP i niezorganizowani. Zwracali się o pomoc, gdy spotkała ich krzywda, dotknęła niesprawiedliwość, gdy odczuli skutki niesłusznych decyzji dyrektora, prezesa, kierownika, czy ich kadrowców.
W 1962 r "nasi prawnicy" udzielili, głównie młodym, ponad 7 tysięcy porad prawnych, najwięcej z zakresu prawa pracy, rodzinnego i administracyjnego. Członkowie poradni/ośrodków uczestniczyli w prowadzonej z inicjatywy ZMS, ogólnopolskiej kontroli przestrzegania przepisów w stosunku do młodzieży zatrudnionej w rzemiośle, następnie w spółdzielczości pracy.
VIII Plenum KC ZMS (13.06.1962) podjęło uchwałę w sprawie powołania Ośrodka Społeczno-Prawnego przy KC ZMS, określając jego zadania i strukturę (1).
Natomiast na pierwszym krajowym spotkaniu młodych prawników (03.10.1962), któremu przewodniczył I Sekretarz Komitetu Centralnego ZMS Marian RENKE, ukonstytuowano Centralny Ośrodek Społeczno-Prawny przy KC ZMS.
W skład Prezydium Ośrodka weszli: Przewodniczący: Henryk Kanicki - Komitet Centralny ZMS. Członkowie: Robert Czapiewski - Ministerstwo Sprawiedliwości; Ryszard Raczkowski - Prokuratura Generalna ; Janusz Woliński - Adwokatura; Aleksander Bolechowski- KW PZPR; Józef Klimek - Gazeta Sądowa i Penitencjarna; Stanisław Podemski - Sztandar Młodych; Jan Rogala - Polskie Radio; Teodor Szymanowski - Ministerstwo Sprawiedliwości (2); następnie do Prezydium dokooptowano Czesława Łukaszewicza a sekretarzem został Krzysztof Trębaczkiewicz.
Na XIII plenum KC ZMS (23-24.03.1964r) – z inicjatywy I Sekretarza KC Mariana Renke - podjęto problemy młodzieży w wieku 16--18 lat, znajdującej się poza tradycyjnym systemem oświaty, w tym tzw. młodzieży niczyjej, trudnej.
Z mojego "archiwum" wynika, a uczestniczyłem w przygotowywaniu materiałów na XIII Plenum (3), że poza nauką i pracą pozostawało wówczas około 450 tysięcy młodocianych , a roczny przyrost młodocianych w latach 1961-1963 wynosił : 205 , 244 i 246 tysięcy osób. W 1964 roku w 605 szkołach przyzakładowych i 548 międzyzakładowych oraz w tzw. "zespołach zawodowych" kształciło się ponad 280 tys. młodzieży.
Na XIII plenum KC ZMS (23-24.03.1964r) – z inicjatywy I Sekretarza KC Mariana Renke - podjęto problemy młodzieży w wieku 16--18 lat, znajdującej się poza tradycyjnym systemem oświaty, w tym tzw. młodzieży niczyjej, trudnej.
Z mojego "archiwum" wynika, a uczestniczyłem w przygotowywaniu materiałów na XIII Plenum (3), że poza nauką i pracą pozostawało wówczas około 450 tysięcy młodocianych , a roczny przyrost młodocianych w latach 1961-1963 wynosił : 205 , 244 i 246 tysięcy osób. W 1964 roku w 605 szkołach przyzakładowych i 548 międzyzakładowych oraz w tzw. "zespołach zawodowych" kształciło się ponad 280 tys. młodzieży.
W ciągu 4 lat (od1958 do 1962 r.) zaznaczył się wzrost przestępczości wśród młodzieży w wieku 13-17 lat. W 1959 roku przed sądami karnymi odpowiadało 38 824 nieletnich, w 1962 roku już - 54 368. W 1962 roku na ogólną ilość 26 589 nieletnich skazanych prawomocnymi wyrokami sądów powszechnych w stosunku do 20 051 zastosowano środki wychowawcze, w tym m.in. upomnienie 5 818, dozór kuratora 7 403, zakład poprawczy 6 538. Plenum poszerzyło zadania ośrodków, obok poradnictwa, również o popularyzację prawa i pomoc postpenitencjarną.
Prezydium ZG ZMS (18.05.66r - przewodniczący ZG Stanisław Hasiak) przyjęło Wytyczne w sprawie wytaczania przez ZMS powództw na rzecz obywateli w sprawach o roszczenia alimentacyjne, pełnomocnictw w sprawach o ustalenie ojcostwa i o roszczenia alimentacyjne....(4); a kolejne Prezydium (12.01.1967) wydało Wytyczne w sprawie udziału ZMS w zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości wśród młodzieży (5).
Ośrodki i organizacje terenowe ZMS, w realizacji tych zadań, otrzymywały fachową pomoc od ogniw wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania, a także organów władzy i niektórych organizacji społecznych. Częściowo regulowały ją równierz ustalenia lub porozumienia o współpracy, zawierane przez Komitet Centralny/Zarząd Główny ZMS, w tym w szczególności:
- Prokurator Generalny PRL: Pismem Okólnym z dnia 18.12.1067 w sprawie współdziałania organów Prokuratury ze Związkiem Młodzieży Socjalistycznej (6), oraz Pismem Okólnym z 28.06 1971, określił zadania Prokuratury (7), biorąc za podstawę podpisane 12.06 1971 r przez przewodniczącego ZG ZMS Andrzeja Żabińskiego i Prokuratora Generalnego PRL Kazimiera Kosztirko: Zasady współdziałania organów prokuratury z ZMS w zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości młodzieży oraz w zakresie udzielania jej pomocy prawnej (8).
-15.04.1969r zawarto Porozumienie między ZG ZMS a Komendą Główną Milicji Obywatelskiej w sprawie współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i porządku oraz zapobiegania demoralizacji i przestępczości młodzieży (9).
- Ministrowie Sprawiedliwości i Obrony Narodowej w Rozporządzeniu (grudzień1969r), ustalili wykaz organizacji społecznych i ich ogniw, na podstawie którego organizacje ZMS mogły zgłaszać udział swego przedstawiciela w postępowaniu karnym (10).
- Na mocy Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 30. 09.1969r w sprawie koordynacji i finansowania pomocy pospenitencjarnej (11) w skład Rady do Spraw Pomocy Postpenitencjarnej przy Ministrze Sprawiedliwości, wchodził przedstawiciel ZG ZMS.
- Szczególną formę wsparcia "kadrowego" organizacji, w tym ośrodkom i poradniom, okazało Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej, podejmując 12.05.1966 uchwałę, zalecającą Radom Adwokackim udzielenia pomocy aplikantom i młodym adwokatom w organizowaniu kół ZMS przy radach i większych ośrodkach akademickich (12).
- W zakresie popularyzacji prawa i poradnictwa, ośrodki/poradnie współdziałały z organizacjami społecznymi: z instancjami i kołami Zrzeszenia Prawników Polskich, z ogniwami Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej, Ligii Kobiet .
Instancje ZMS popularyzowały, w miarę możliwości, działalność ośrodków/poradni w prasie i radiu, oraz w formie ulotek, informacji i poradników (Zielona Góra, Kraków, Warszawa m. Łódz m.).
Kiedy 4 kwietnia 1971r.--na X Krajowej Naradzie Ośrodków Społeczno-Prawnych w Białowieży (13), przekazywałem przewodnictwo Centralnym Ośrodkiem, funkcjonowało:
19 wojewódzkich i 215 ośrodków terenowych (148 powiatowych, 47 miejskich, 5 dzielnicowych ,
7 zakładowych i 5 studenckich).
. Skupiały 2611 działaczy, w tym 702 sędziów, 491 prokuratorów, 385 adwokatów, 161 radców prawnych, 227 innych prawników ; ponadto 632 działaczy z zawodów nieprawniczych, a wśród nich m in : 232 pedagogów, 88 lekarzy, 94 socjologów l psychologów, oraz 50 inżynierów.
O potrzebach młodzieży, oraz potencjale działaczy i możliwościach ośrodków, świadczyły następujące dokonania:
-15.04.1969r zawarto Porozumienie między ZG ZMS a Komendą Główną Milicji Obywatelskiej w sprawie współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i porządku oraz zapobiegania demoralizacji i przestępczości młodzieży (9).
- Ministrowie Sprawiedliwości i Obrony Narodowej w Rozporządzeniu (grudzień1969r), ustalili wykaz organizacji społecznych i ich ogniw, na podstawie którego organizacje ZMS mogły zgłaszać udział swego przedstawiciela w postępowaniu karnym (10).
- Na mocy Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 30. 09.1969r w sprawie koordynacji i finansowania pomocy pospenitencjarnej (11) w skład Rady do Spraw Pomocy Postpenitencjarnej przy Ministrze Sprawiedliwości, wchodził przedstawiciel ZG ZMS.
- Szczególną formę wsparcia "kadrowego" organizacji, w tym ośrodkom i poradniom, okazało Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej, podejmując 12.05.1966 uchwałę, zalecającą Radom Adwokackim udzielenia pomocy aplikantom i młodym adwokatom w organizowaniu kół ZMS przy radach i większych ośrodkach akademickich (12).
- W zakresie popularyzacji prawa i poradnictwa, ośrodki/poradnie współdziałały z organizacjami społecznymi: z instancjami i kołami Zrzeszenia Prawników Polskich, z ogniwami Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej, Ligii Kobiet .
Instancje ZMS popularyzowały, w miarę możliwości, działalność ośrodków/poradni w prasie i radiu, oraz w formie ulotek, informacji i poradników (Zielona Góra, Kraków, Warszawa m. Łódz m.).
Kiedy 4 kwietnia 1971r.--na X Krajowej Naradzie Ośrodków Społeczno-Prawnych w Białowieży (13), przekazywałem przewodnictwo Centralnym Ośrodkiem, funkcjonowało:
19 wojewódzkich i 215 ośrodków terenowych (148 powiatowych, 47 miejskich, 5 dzielnicowych ,
7 zakładowych i 5 studenckich).
. Skupiały 2611 działaczy, w tym 702 sędziów, 491 prokuratorów, 385 adwokatów, 161 radców prawnych, 227 innych prawników ; ponadto 632 działaczy z zawodów nieprawniczych, a wśród nich m in : 232 pedagogów, 88 lekarzy, 94 socjologów l psychologów, oraz 50 inżynierów.
O potrzebach młodzieży, oraz potencjale działaczy i możliwościach ośrodków, świadczyły następujące dokonania:
1. ponad 12 tysięcy spotkań i odczytów poświęconych popularyzacji prawa, dla 147 tysięcy młodzieży. Z ciekawszych form przywodzę na pamięć m.in. popularyzację nowych kodyfikacji karnych; objęcie tematyką prawa karnego i prawa pracy młodzież zasadniczych szkół zawodowych (Łódź m.); włączenie zagadnień prawno- ustrojowych do programów Wieczorowych Szkół Aktywu (Gdańsk, Koszalin) OHP, oraz do tematyki obozowej akcji letniej i zimowej; udział młodzieży w rozprawach sądowych i tzw. sądach młodych (Katowice, Kielce, Lublin).
2. udzielono ponad 15.100 porad prawnych- przez większość ośrodków terenowych (najwięcej Wrocław, Rzeszów, Poznań, Katowice, Warszawa woj.).
3. korzystając z uprawnień, nadanych organizacji ZMS przez kodyfikacje cywilne w zakresie bezpośredniego udziału w postępowaniu cywilnym, działacze ośrodków uczestniczyli w 152 sprawach cywilnych: o alimenty, o ustalenie ojcostwa, oraz przedstawiając sądowi istotny dla sprawy pogląd organizacji; (Kielce, Olsztyn, Szczecin).
4. w ramach resocjalizacji--911 kuratorów z ZMS sprawowało pieczę nad 1262 nieletnimi i młodocianymi; 609 organizacji ZMS zgłosiło gotowość sprawowania dozorów i nadzorów; 1528 osób objętych zostało opieką postpenitencjarną; ponadto udzielono 896 poręczeń, tak w toku postępowania przygotowawczego, jak i przy warunkowym umorzeniu postępowania, warunkowym zawieszeniu wykonania kary, oraz przy warunkowym zwolnieniu. ( Wrocław, Poznań, Gdańsk, Kraków, Katowice, Opole).
5. Centralny Ośrodek Społeczno Prawny wydał w 1969 roku kolejny, coroczny Informator Nr 7 (14) dokumentujący i upowszechniający wielostronną działalność, zwłaszcza terenowych ośrodków, prowadzoną w 1968 roku.
Organizacja ZMS wspierała ruch ośrodków społeczno prawnych, bowiem ich działalność czyniła z organizacji wiarygodnego rzecznika praw i obowiązków młodzieży. Zważywszy, że szereg spraw działacze ośrodków/poradni załatwiali polubownie z kierownictwami zakładów i instytucji, świadczyło o stosunkowo wysokim moralnym autorytecie Związku w zakładach, instytucjach i u władz , z którymi poradnie stykały się w swojej działalności.
Działacze ośrodków byli często aktywnymi członkami organizacji, wybieranymi do władz wszystkich szczebli Związku. Doceniała ich organizacja, wyróżniając odznaczeniami państwowymi, odznaką Zrzeszenia Prawników Polskich ,odznaczeniem im. Janka Krasickiego i ustanowioną w 1971r. odznaką" Zasłużony Działacz Ośrodka Społeczno-Prawnego ZMS".
Otrzymało ją wówczas 6 członków prezydium Centralnego OSP a także przewodniczący Wojewódzkich Ośrodków Społeczno-Prawnych: radca Mikołaj Sidoruk (Białystok); radca Witalis Tustanowski (Gdańsk); sędzia Rudolf Krawiec (Katowice); sędzia Jerzy Żeber (Kielce); radca Tadeusz Walicki (Kraków); adwokat Włodzimierz Zatorski ( Łódź m.); prokurator Mirosław Krajewski (Opole): adwokat Marian Kokociński (Poznań); sędzia Anna Wielgus (Rzeszów); radca Edward Pulit (Wrocław); prokurator Stanisław Kobzda (Zielona Góra) ; odznaczenia im. Janka Krasickiego, otrzymali: prokurator Eugenia Bojanowska (Kraków); sędzia Eugeniusz Baworowski i sędzia Maria Podhajna z Łodzi m. (15).
Na ogólnopolskiej sesji aktywu Ośrodków Społeczno-Prawnych ZSMP (03. 11.1983r.), z okazji 25 lecia ruchu społeczno prawnego, której przewodniczył Jerzy JASKIERNIA-- Przewodniczący Zarządu Głównego Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej, liczne grono działaczy Ośrodków. uhonorowano odznaczeniami państwowymi, medalami Edukacji Narodowej, odznakami Zrzeszenia Prawników Polskich i dyplomami ZG ZSMP.
Wielu z nich, poprzez solidną i wyróżniającą się pracą zawodową i społeczną, w tym także w ruchu ośrodków--awansowało w swoich hierarchiach zawodowych, uzyskując uznanie swojego środowiska i społeczny szacunek, jak Józef Musioł--sędzia Sądu Najwyższego, podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości i równocześnie dyrektor Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, dziennikarz, literat; Anna Wielgus--sędzia Sądu Najwyższego, członek Prezydium Zarządu Głównego Zrzeszenia Prawników Polskich.
Kolejnymi przewodniczącymi Centralnego Ośrodka Społeczno Prawnego przy KC ZMS, a następnie przy ZG ZSMP, byli: Janusz Kubasiewicz, Jerzy Bafia, Zbigniew Glapa, Andrzej Kołtek i Andrzej Witkowski.
Działacze ośrodków byli często aktywnymi członkami organizacji, wybieranymi do władz wszystkich szczebli Związku. Doceniała ich organizacja, wyróżniając odznaczeniami państwowymi, odznaką Zrzeszenia Prawników Polskich ,odznaczeniem im. Janka Krasickiego i ustanowioną w 1971r. odznaką" Zasłużony Działacz Ośrodka Społeczno-Prawnego ZMS".
Otrzymało ją wówczas 6 członków prezydium Centralnego OSP a także przewodniczący Wojewódzkich Ośrodków Społeczno-Prawnych: radca Mikołaj Sidoruk (Białystok); radca Witalis Tustanowski (Gdańsk); sędzia Rudolf Krawiec (Katowice); sędzia Jerzy Żeber (Kielce); radca Tadeusz Walicki (Kraków); adwokat Włodzimierz Zatorski ( Łódź m.); prokurator Mirosław Krajewski (Opole): adwokat Marian Kokociński (Poznań); sędzia Anna Wielgus (Rzeszów); radca Edward Pulit (Wrocław); prokurator Stanisław Kobzda (Zielona Góra) ; odznaczenia im. Janka Krasickiego, otrzymali: prokurator Eugenia Bojanowska (Kraków); sędzia Eugeniusz Baworowski i sędzia Maria Podhajna z Łodzi m. (15).
Na ogólnopolskiej sesji aktywu Ośrodków Społeczno-Prawnych ZSMP (03. 11.1983r.), z okazji 25 lecia ruchu społeczno prawnego, której przewodniczył Jerzy JASKIERNIA-- Przewodniczący Zarządu Głównego Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej, liczne grono działaczy Ośrodków. uhonorowano odznaczeniami państwowymi, medalami Edukacji Narodowej, odznakami Zrzeszenia Prawników Polskich i dyplomami ZG ZSMP.
Wielu z nich, poprzez solidną i wyróżniającą się pracą zawodową i społeczną, w tym także w ruchu ośrodków--awansowało w swoich hierarchiach zawodowych, uzyskując uznanie swojego środowiska i społeczny szacunek, jak Józef Musioł--sędzia Sądu Najwyższego, podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości i równocześnie dyrektor Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, dziennikarz, literat; Anna Wielgus--sędzia Sądu Najwyższego, członek Prezydium Zarządu Głównego Zrzeszenia Prawników Polskich.
Kolejnymi przewodniczącymi Centralnego Ośrodka Społeczno Prawnego przy KC ZMS, a następnie przy ZG ZSMP, byli: Janusz Kubasiewicz, Jerzy Bafia, Zbigniew Glapa, Andrzej Kołtek i Andrzej Witkowski.
Zebrał i przypomniał Henryk Kanicki
Warszawa, październik 2022 r.
Henryk Kanicki
Przypisy - Archiwa i żródła drukowane:
(1) Archiwum Akt Nowych, dalej AAN, ZMS-OSPr. sygnatura jednostki archiwalnej-11/VI/ 89 B. - Uchwała VIII Plenum KC ZMS z 13.O6.1962 r w sprawie powołania Ośrodka Społeczno-Prawnego przy KC ZMS.
(2) Sztandar Młodych z 4.10.1962 r; Trybuna Ludu z 4.10. 1962 ; - zbiory własne H.K.
(3) 3. XIII Plenum KC ZMS-23-24.03.1964. wydawca KC ZMS-1964; - zbiory własne H.K.
(4) AAN, ZMS-OSPr, 11/VI/89 C.
- Wytyczne Prezydium KC ZMS z 18.05.1966 w sprawie wytaczania przez ZMS powództw...
(5) AAN ZMS-OSPr, 11/VI/89 C.
- Wytyczne Prezydium ZG ZMS z 12.01.1967 w sprawie zapobiegania i zwalczania...
(6) AAN, ZMS-OSPr, 11/VI/89 C.
- Pismo Okólne Prokuratora Generalnego PRL z 18.12.1967......
(7) AAN, ZMS-OSPr, 11/VI/89 a.
- Pismo Okólne j.w. z 28.05.1971......
(8) AAN, ZMS-OSPr, 11/VI/89 a.
- Zasady współdziałania organów Prokuratury z ZMS..
(9) AAN, ZMS-OSPr, 11/VI/89 a.
- Porozumienie o współpracy między Zarządem Głównym ZMS a Komendą Główną Milicji Obywatelskiej z 15.04.1969 w sprawie współpracy....
(10) AAN, ZMS-OSPr, 11/VI/89 E. - Rozporządzenie Ministrów Sprawiedliwości i Obrony Narodowej z grudnia 1969 w sprawie ustalenia wykazu organizacji społecznych...
(11) AAN, ZMS-OSPr, 11/VI/89 E. Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 39.09.1969 w sprawie koordynacji i finansowania pomocy penitencjarnej....
(12) AAN, ZMS-OSPr, 11/VI/89 C. Uchwała Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej z 19.05.1966 o udzieleniu pomocy aplikantom i młodym adwokatom....
(13) AAN ZMS-OSPr, 11/VI/88.
- Materiały z X krajowej Narady działaczy OSP w Białowieży
3-4.04.1971; - zbiory własne H.K.
(14). Informator Nr 7.
- Wydawca: Ośrodek Społeczno-Prawny KC ZMS .Rok szósty. Warszawa 1969;
- zbiory własne H.K.
(15). Gazeta Sądowa i Penitencjarna.
- Nr 9 (183) z 01.05.1971;
- zbiory własne H.K.
Manifo.com -